بخش صاحب نظران: نقش اندیشه معماری در سازمان دهی فضا

نخست: نگاهی به زمینة معماری آنگاه که در زبان روزمرّه واژه اندیشه یا اندیشیدن را به کار می بریم، بویژه ما معماران، موضوع این کارمان را نمی توانیم، به قید اطمینان، برای دیگران تعریف یا تشریح کنیم. اندیشیدن، در پهنة زمان تحقق می یابد و هرآینه بخواهیم به تصویرهایی دست یابیم که هر یک متعلق به لحظه ای از این سیر در طول زمان است، جز صورتهایی منفصل، به دست نمی آوریم. نزد ایرانیان، اندیشه همانند درختی زنده است؛ موجودیتی که پیشینه اش قابل شناسایی است؛ اما از شکل آینده اش اطمینانی نداریم. اندیشه، عنصری سرزنده است و بیش از این، پذیرندة تعین و پذیرندة حکم نیست بویژه حکمی که برون از گستر ة کاوش و پردازش او زاده شود. چنانکه می دانیم، معماری فراورده  سنجشها و یافته هایی است که به قید تدبیر و نظم فضایی خاص- که آفریننده اثر دوست داشته- به دیگران عرضه می شود. یک اثر معمارانه شکل گرفته و محقق شده که طبق خواسته های متعارف آدمیان غیرمعمار به آنان عرضه شده، به میزان توان تحلیلی بیننده اش، موجودیتی  بحث انگیز و تفسیرپذیر دارد. یک اثر معمارانه، از یک نمازخانه فروتن تا مسجدی که پرابهت و گرانقدر زاده می شود، همیشه و برای همگان، سخنی یکسان ندارد. و این نکته ای است که هر آینه تا کتابت نگردد، بردانستن اش ادّعا می کنیم. این یادداشت در مقدمه را با این سخن کوتاه به پایان ببریم که اندیشیدن به معماریِ در حال آفریده شدن، بسیار پر ابهام است و حکایت کننده نکته هایی است که در طول راه یا روند آفرینش اش رخ می کنند. این نکته ها یا یافته ها، پس از آفریده شدن و به میدان بهره وری مردمان قرار گرفتن، پر رمز و راز می شوند؛ همانند غزلی سروده شده، سروسرّی «هر بار دگر را» به دیگر بیننده می نمایاند. اگر بتوانیم یافته هایمان را به قید تعیّن با خواننده در میان بگذاریم، به تجربة زندگی بدل می شوند و انرژی هزینه شده برای آفرینش اثری معمارانه، در طول زمان تحقق می یابند؛ و معمار، نه تعیین کننده طول راهی است که طی می کند تا به نقطه پایانی کارش برسد و نه خود اثری که گام به گام به دنیا می آید و رخهایی را می زاید که الزاماً هماهنگ و همسوی و همدل نیستند، سیر کار آفرینش معماری را وضعیتی خطی نمی دهد. راه آفرینش معماری، نه خطیّ است  و نه یکسویه؛ و این از جهت آن است که اندیشه بر آن فائق می شود؛ زیرا اندیشة انسانی، پذیرای حکم نیست؛ بلکه جویندة آن است. حکمی برخاسته از ذهن معمار، تا مگر بتواند، به قید آمد و شدهایی که به قصد تنویر صورت می گیرند...، فضایی مرافق با حرکتهایی غیر مکلف را در پهنة فضای معماری سازمان دهد و اینجاست که معتقدیم معماریهای ایران زمین، برای همگان سخن دارند؛ معماریهای از دیرباز گرفته تا امروز. دوم: نگاهی به جهان معانی و گونه گونیهای زبان و بیان معماری ایرانی  ادیبان ایران زمین می دانند که معنا، وجودی ثبات یافته ندارد؛ آنان می دانند که آزادگی نهفته در ذات آدمیانی که جبر را برای حفظ عالم اخلاق پذیرا  شده اند، بر گسترده بودن و بر پویا بودن زندگی معنویشان، همدل و همسو است. چنانکه در تعریف معماری نهفته است، صورت یا وجه برون فضای ساخته شده، در فاصله میان جهان ماده و جهان معنا، کاراترین موجودیتی دانسته می شود که ذات پویا و پیوستة محیط مصنوع را به رخ آدمیان می کشد. در سطرهای پیش روی، ما دوست داریم در این زمینه بیشتر بگوییم تا مگر با قدر گران معماری آشنایی مطلوبی پیدا کنیم؛ اما پیشتر به نکته بازگردیم که در بخش نخست این گزارش آوردیم؛ جایی که اشاره به اندیشه داشتیم و نقش آن را در تدبیر و در تدوین فضای معماری توجه کردیم. از دیدگاه ما، اندیشه بر تمام موجودیتهایی حکم می راند که در جهان روزمرّه و در جهان تصور و خیال آدمی زاد مداخله دارند و در این امر، بر هر سه مقولة اساسی - که در این بخش از یادداشتمان آورده ایم؛ یعنی صورت و ماده و معنا ـ  اثر دارد. در این زمینه می توان به فضایی بنگریم که همه پدیده ها، عوامل و موجودیتهایی در آن حضور دارند که به زندگی این جهانی ـ آن جهانی آدمی معنا می بخشند. به سراغ حافظ می رویم و به یاد می آوریم در غزلی که با مطلع «دوش دیدم که ملائک در میخانه زدند» آغاز می شود، همگان و همه چیز حضور دارند؛ از «در میخانه» تا «ساکنان حرم ملکوت»؛ از «ملت» ها و از «راه»ها تا «شعله» و «شمع» و پروانه» تا «پندار» و آدمیانی که پیوندشان با «خاک»، راز پرشماری و بی انتهایی وجودشان را تعریف می کند. در این محفل، همة موجودیتها گرد آمده اند تا فضای وجودی آدمی بتواند در بستری مجازی و واقعی جلوه گر شود. در این اثر، حافظِ مدبّر و آفرینندة فضا، به نقش «اندیشه» می نگرد و به والایی آن اشاره می کند و یادآور می شود که تنها اوست که می تواند نقاب از «رخ اندیشه» برکشد و نقش آن را در هستی بخشیدن به فضا به نمایش بگذارد و بس: کس چو حافظ نکشید از رخ اندیشه نقاب                               تا سر زلف عروسان سخن شانه زدند باری، اندیشه بر تمام روند شکل گرفتن و به بارنشستن رویدادها فائق است. اندیشه که بر صورت و ماده و در شکل گیری معنا کمک می کند، موجودیتی مستقل از این سه ندارد. از این سه، به مناسبت هر ترکیبی تازه که پیدا می کنند، برداشتی نو دارد و آن را مایة ترکیبهای بعدی قرار می دهد. از دیدگاه ما، در طول روند ترکیب شدن و به عالم وجود درآمدن ماده و صورت و معنا، دو شاخة متمایز، مکمل و متمم یکدیگر در حیطة اندیشه فعال اند: اولی، بر ترکیبهای لحظه یی ناظر است و دومی بر کلیت روندی می نگرد که زایندة همان ترکیبات لحظه ای است. این دو جلوة متمایز از اندیشة یگانه ای که بر آفرینش فراوردهای معمارانة آدمی رهنمون می شوند با ذاتی یگانه، پیش از آنکه وضعیت مادّه ای یا تشخصّ برونی خود را به زبان و بیانی قطعی درآورند و به عالم روزمرّه درآیند، در جهان ذهن معمار بررسی و ارزیابی می شوند و معمار، تا آنجا که بخواهد و بتواند، از آوردنشان به جهان واقعیتهای روزمره سرباز می زند و دربارة آنها اندیشه می کند. تمام گامهایی پیاپی که معمار در طول این فرایند برمی دارد، زمینة برگزیدن و همدلی و همسویی کردن شکل درون و شکل برون اثرش به شمار می آید. معمار، بویژه معمار ایرانی کهن نگران  ابزارهایی است که به اثرش وجه برون می دهند؛ جایی که وی به سخن می آید و واژگان خود را در جملات و در چارچوب بیانی خاص- که نمایان کنندة تشخصّ هنری او هستند، به جهان روزمرّه عرضه می کند. سوم: جلوه های معماری ایرانی در طول یادداشتی که عرضه کردیم، بر نقش اندیشه در روند شکل گیری معماری اشاره هایی داشتیم و در این باره، بر عنایت خواننده برای دریافت زمینه و ابزارهای کلامی متن کوتاهی که عرضه شده است، بس امید بسته ایم. از سوی دیگر باید به خاطر آوریم که دستکم در طول شش دهة اخیر تاریخ ادبیات مکتوب معماری ـ و بویژه آن بخش از کتابهایی که روی به فضای علمی و آکادمیک دارند و در پی آن نیستند که شناخت معماریهای جهان مردم پسند را هدف قرار دهند و آن را والا بدارند ـ شناخت معماری و همچنیین آفرینش فضای ساخته شدة بهینه زیر عنوان معماری، تکیه بر دو سرفصل نو را پیش گرفته است که عبارت اند از «زبان شناسی معماری» و «نشانه شناسی معماری ـ شهری». این دو گسترة علمی نو، که در حدود یک قرن پیشینة علمی دارند، به مقولة مقید بودن به نظم می نگرند و از سوی دیگر به مقیاسها اتکا و عنایتی ویژه دارند. زبان شناسی معماری به کار برقراری ارتباطی نظم یافته و سنجیده میان معمار و معماری و بهره وران یا مخاطبان معماری می آید و نشانه شناسی معماری ـ شهری، به قید آزاد سازی معماریهای مقبولتر و شناخته شدة شهر از کاربریهای روزمرّه خود، به صورتی نو، به موضوع بهره وری معنایی و نمادین می پردازد. در فرصت کوتاهی که پیش روی داریم مجال سخن در زمینه ی مقوله های علمی پیش گفته نیست و امروزه نمی توانیم به سبک و سیاق رایج در مدارس معماری گذشته، از معماری سخن بگوییم. از آنجا که تلاش این یادداشت نمایاندن جایگاه اندیشه در آفرینش معماری در گسترة فرهنگی کشورمان بود؛ می خواستیم به پویا بودن اندیشه اشاره ای داشته باشیم و بر امر تمایز یا جدا بودنش از مفهوم و معنای ایده ها، ارزشها و سنتهای رایج در جوامع شهرنشین مدرن، توجه داشته باشیم. معماری پدیده ای است بومی، لذا در هر مکانی که زاده شود، نمی تواند رنگ و بوی همان عرصه را نداشته باشد؛ معماری، علاوه بر اینکه پاسخگوی نیازهای مادی و معنوی متعارف و رایج در مکان زاده شدنش است و سوای اینکه به حرمت گزاری بر آداب و رسوم و ارزشهای بومی متعهد است، در برگیرنده و بازتاب دهندة تلاشهایی هست که هر معماری، برای متجلی کردن و برای سرزنده نگه داشتن و برای بازتاب دادن و کارآ کردن اندیشه های خویش، محقق می کند. محقق کردن اندیشة معماری سوای اتکا بر ذاتی پویا، راهی پیش روی خود ندارد.